روزنامه فرامنطقه ای «العرب» چاپ لندن در تحلیلی با عنوان «زن و سیاست؛ مهمترین محور فتواهای سال 2014م» نوشت: در حالی که هرج و مرج موجود در زمینه صدور فتوا در جهان باعث بروز نوعی سردرگمی در بین عامه مردم شده، این موضوع برخی را واداشته تا خواستار پایان دادن به پدیده «شیوخ ماهواره ای» و «شیوخ سایت های روابط اجتماعی» شوند.

سرایت فتواهای بی قید و بند به جنبه های مختلف زندگی و هدف قرار دادن اساس دین

العرب در ادامه نوشت: در دوره ای  که مسلمانان به فعالیت های دینی همپا با تحولات زمانه نیازاساسی دارند، شیوخ ماهواره ای به اصطلاح مذهبی، به خلق انواع و اقسام فتاوای عجب و غریب دامن می زنند، عده دیگری سایت های روابط اجتماعی را ابزاری برای صدور فتوا می دانند و افراط گرایان نیز از هر حربه ای برای خلق فتاوای تکفیری بهره می برند به طوری که براساس «دیده بان تکفیر در مرکز صدور فتوای مصر»، شمار چنین فتواهایی در سال 2014م به 200 فتوا رسیده است.

کارشناسان می گویند: فتواهای صادر شده در سال 2014م در مقایسه با سال های گذشته اگر خطرناکتر نبوده باشند، کمتر جنجال برانگیز بوده اند. فتواهای صادر شده در این سال که با واقعیت های زندگی درآمیخته شده اند، بسیار متفاوت است به طوری که سیاست، زن و دیگر جنبه های مختلف زندگی مانند خرید و فروش، نحوه رفتار با پدر و مادر و غیره مهمترین محورهای آن را در بر می گیرند حتی برخی این فتواها فتواهایی نادر بوده و به شدت فتنه برانگیز و خطر آفرین بوده اند به طوری که به نوبه خود به فتوایی برای تعیین حدو حدود آنها نیاز مبرم است.

سیاست محور بسیاری از فتواهای سال 2014م

موضوع سیاست از فتواهای جنجال برانگیز در سال 2014م به دور نبوده و «یوسف قرضاوی» رئیس اتحادیه جهانی علمای مسلمان در این رابطه پیشقدم است؛ وی فتوایی مبنی بر تحریم مشارکت در انتخابات صادر کرد. براساس بیانیه ای که از دفتر قرضاوی صادر شد، پیروزی عبدالفتاح سیسی (رئیس جمهور کنونی مصر) در این انتخابات مشکوک بوده و با بی عدالتی و طغیان بر حکومت فائق آمده است. این فتوا مخالفت شدید هواداران نظام فعلی مصر را در پی داشته است.

از دیگر فتوادهنده های بی قید و بندی که محور سیاست از فتواهایش خالی نبوده است، «یاسر برهامی» نایب رئیس سلفی های تندروی مصر است. براساس سایت «انا سلفی»، وی در فتوایی جنجال برانگیز عنوان کرد: «زن می تواند برای شرکت در همه پرسی به شوهرش دروغ بگوید. مخالفان این فتوا، آن  رابه نوعی بهره گیری سیاسی از دین عنوان کردند».

برخی نیز این فتوا را انتقاد پنهانی از هواداران محمد مرسی رئیس جمهور سابق مصر قلمداد کردند که همچنان برای برگزاری تظاهرات به میدان ها می آیند. برهامی به این فتوا اکتفا نکرد و در فتوای دیگری به نقل از سایت «انا سلفی» اعلام کرد: «زمانی که مسلمانان یقین کنند که تعدادشان کمتر از دشمنان است جایز است که از جنگ فرار کنند».

در زمینه آنچه بهره گیری سیاسی از دین نامیده اند، فتوای «شیخ عبدالله نصر» بنیانگذار جنبش «ازهریون مع الدولة المدنیة» قابل ذکر است؛ وی در فیلمی که در یوتیوپ منتشر شد، با خرافه خواندن رده و با بیان اینکه عباسی ها آن را برای قتل مخافان خود ساخته بودند، اجرای حد رده بر مرتدین از دین را رد کرد و در استناد فتوای خود عنوان کرد: حتی یک متن واحد در قرآن وجود ندارد که درباره حد رده سخن گفته باشد بلکه حتی قرآن در آیه 117سوره المومنون( وَمَنْ يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لَا بُرْهَانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّمَا حِسَابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ) آن را تکذیب کرده است.

اما جنجال برانگیزترین و پرسروصداترین فتوای سال 2014م  «فتوای یاسر برهامی» مفتی سلفی های مصر در سایت «انا سلفی» بود که در آن گفته بود: «اگر مرد یقین کند که در صورت جلوگیری از تجاوز به زنش کشته می شود، برای حفظ جان خود می تواند بی تفاوت باشد».

زنان؛ محور اصلی  فتواهای جنجال برانگیز سال 2014م

زن در فتواهای جنجال برانگیز سال 2014م، حضور چشمگیری داشته است؛ اولین فتوای تکفیری در این زمینه فتوای «اسامه القوصی» در سایت «یوتیوپ»است. مفتی مصری در رابطه با مباح بودن نگاه کردن به زنی که مرد قصد ازدواج با او را دارد وقت استحمام زن است . وی در توجیه فتوای خود عنوان کرده بود که صحابه چنین می کردند. این فتوا جنجال گسترده ای به راه انداخت.

انتشار فتوای القوصی از طریق کلیپی بود که از سوی فعالان شبکه های اجتماعی منتشر شده بود و در آن گفته بود: «اگر در امر ازدواج با دختری صادق باشی و قصد ازدواج با او را داشته باشی، می توانی در جایی پنهان شوی و به بدن او در حالی که حمام می کند، نگاه کنی چرا که کارها بر طبق نیت هاست و یکی از صحابه نیز چنین کرده است».

جنجال این فتوا تا جایی بود که «محمد مختار جمعه» وزیر اوقاف مصر را وادار به پاسخ گویی به صادر کنند آن کرد و در این باره گفت: «ما به او و امثال او می گوییم که فقط تکبر و خودخواهی مردانه در این فتوا است. آیا این فتوا را درمورد دختر خود نیز می پذیری؟ اگر آن را قبول می کنی، بدان که مردم با ایمان و تحصیلکرده مصر اعم از مسلمان و مسیحی آن را نمی پذیرند».

از دیگر فتواهای مربوط به زنان که به شدت جنجال به پا کرد و افکار عمومی را متوجه خود کرد،  فتوای «علی جمعه» مفتی سابق مصر درباره صبر اسلامی است که از طریق فیلمی در شبکه های اجتماعی انتشار یافت.

او در این فیلم از مردان خواسته بود تا نسبت به همسرانشان صبر و مدارا داشته و عنوان کرده بود: «صبر اسلامی از شما می خواهد قبل از آمدن به نزد همسرتان با او تماس تلفنی بگیرید. برادر با همسرت تماس بگیر و اگر گمان می کنی فردی نزد اوست بگذار برود».

زنان همواره حضور چشمگیری در فتاوهای نامعقول و تکفیری یاسر برهامی مفتی سلفی های مصر داشته است؛ به طوری که وی در این زمینه فتواهایی از قبیل «حرام بودن پوشیدن استریج از سوی زنان در برابر فرزندان و خواهران»، «حرام بودن خلوت کردن با دختر خردسال» و در نهایت «جایز بودن دروغ گفتن زن به همسر خود برای شرکت در همه پرسی قانون اساسی» را صادر کرده است.

اما جنجال برانگیزترین فتوای برهامی فتوایی است که وی در آن برای مرد جایز دانسته است که اگر یقین کند در دفاع از زن خود کشته خواهد شد، می توانداو را رها کند تا به او تجاوز شود. فتوایی که از سوی سایت «انا سلفی» منتشر شد و روزنامه ها و گزارش های خبری اعلام کردند که خشم مردم مصر را در پی داشته است. اما برهامی بار دیگر با صدور فتوای جنجب برانگیز دیگری عنوان کرد: «قتل زن زناکار به صرف لخت دیدن او با معشوقه اش جایز نیست».

در کنار چنین فتواهایی علیه زنان، فتاوایی هم وجود دارد که  در حمایت از زنان صادر شده است؛ از جمله فتوای «حسن الترابی» اندیشمند اسلامی سودانی که در آن گفت: «شهادت زن با شهادت  مرد، تمام و کمال برابر است بلکه حتی شهادت زن برتر و عالم تر از شهادت مردان است».

الترابی با رد اینکه شهادت دو زن با شهادت یک مرد برابر باشد، گفت: «چنین سخنی جز توهم و باطل چیز دیگری نیست و هدف از آن گمراه کردن خردها در افکارتاریکی است که هیچ ارتباطی با دین اسلام ندارند».

«عودة الجواري»«بازگشت جاریه ها» عنوان فتوای دیگری از «صالح العجلونی» مبلغ سلفی اهل اردن است که در سایت یوتیوپ انتشار یافت. عجلونی در آن فتوا گفت: «به نمایندگی از علمای شام و علمای سوریه، فتوای زیر را صادر می کنم به گونه ای که برای زنان سوریه جایز است از مرد مسلمانی که قادر به  پناه دادنشان است، بخواهند که مالک آنها شوند تا به این طریق برده آنهاشوند. العجلونی دلیل صدور فتوای خود را سخن پیامبر اکرم(ص) به نقل از انس عنوان کرده و آورده است: «یکی از نشانه های قیامت این است که هر پنجاه زن یک سرپرست خواهند داشت که برده و کنیز آن خواهند شد».

العجلونی در توجیه فتوای خود در این فیلم گفته است: «چون زنان آواره در سوریه کسی را نمی یابند که هزینه های آنها را بپردازد، پس برای حل این معضل، جایز است که آنها خواهان عقد ازدواج ملک یمین باشند به گونه ای که این مرد سرور آنها باشد و زن، ملک یمینش(برده) گردند».

وی در ادامه سخنان خود آورده است: «این قراداد پس از حیض اجرا می شود و از طریق رسانه های معروف اعلام می گردد و زن به این طریق و پس از اینکه بگوید: «خودم را با عقد یمین مال تو قرار دادم» جزو ملک مرد می گردد  به این طریق زن کنیز مرد می شود و مرد نیز سرور زن می گردد و هزینه اش به عهده اوست».

از جمله مبلغانی که در زمینه صدور فتوا در مورد زنان از حد تجاوز کرده، «شیخ صالح الفوزان» عضو کمیته دائم صدور فتوا  در عربستان و عضو هیات علمای ارشد سعودی است؛ وی در سال 2014م با صدور پنج فتوای جنجال برانگیز، افکار عمومی را به شدت متوجه خود کرد که بارزترینش فتوای «حرام بودن رستوران بوفه باز» بود. وی در این فتوا رستوران های بوفه باز را حرام کرد و گفت : « فروش غذا بدون معین کردن نوع و مقدار غذا جایز نیست». این فتوا نیز از طریق یک کلیپ صوتی در یوتیوپ منتشر شد.

وی گفت: «پیشنهادهای مطرح شد در برخی رستورانها که تحت عنوان بوفه باز شناخته می شوند، و در انجا در مقابل پرداخت مبلغی مشخص هر چه می خواهند می خورند، از لحاظ شرعی جایز نیست».

این شیخ وهابی دلیل صدور فتوای خود را اینگونه آورده است: «کسی که وارد رستوران بوفه باز می شود و با پرداخت مبلغی مشخص هرچه که می خواهد می خورد، در حال انجام کاری ناآگاهانه است شرط خرید و فروش آن است که مقدار هر دو مورد برای فرد مشخص باشد». وی ادامه داد: «کسی که به بوفه باز مراجعه می کند و به او گفته می شود که در مقابل پرداخت 10 یا 50 ریال سعودی می تواند هرچه می خواهد بخورد، بدون آنکه نوع غذا مشخص شود، این کار او ناآگاهانه است و جایز نمی بتاشد».

جواب شیخ الفوزان در  پاسخ به فردی در خصوص مشروعیت بوسیدن سر یکی از والدین در وقت نماز یا غیر ان،  که در سایت اختصاصی اش منتشر شد، باز هم جنجال آفرین بود و وی در پاسخ این فرد گفت: چنین اقدامی جایز نیست؛ زیرا این به خاطر علاقه و دلبستگی است، بوسیدن او از سر علاقه است پس جایز نیست اما اگر به خاطر نیکی کردن به ا باشد مانعی ندارد. نیکی دنیوی، اما کرده ای محبت آمیز مثل بوسیدن سر و مانند آن جایز نیست».

از دیگر فتواهای این مفتی وهابی که جنجال به راه انداخت، فتوای دیگری است که تعظیم و خم شدن برای بوسیدن پای مادر را با این توجیه که دلیل خم شدن در مساوی غیر خدا جایز نیست، حرام است و این فتوا نیز بحث های بسیاری در محافل عربستان و شبکه های اجتماعی به راه انداخت. بسیاری از آن فتوا انتقاد کرده و اصرار کردند که برای بوسیدن پاهای مادرانشان خم خواهند شد و این خود عبادت و نزدیکی به خداوند است و اگر نیز گناه و غلط است از زیباترین گناهان است. اما برخی از فتوای او دفاع کرده و توضیح داده اند که وی فقظ تعظیم کردن را حرام کرده است و ان نیز به این دلیل که تعظیم تنها در مساوی خداوند باید باشد و بوسیدن پای مادر را حرام نکرده است.

اما چهارمین فتوای جنجالی شیخ الفوزان، فتوایی است که در آن تصویربرداری در مسجد الحرام وقت درس دادنش را حرام کرده که این نشانگر شدت خشم او از تصویربرداری داخل حرم است. این فتوا نیز در سایت یوتیوپ منتشر شده است.

همین شیخ فتوای جنجال برانگیز دیگری هم دارد؛ او گفتن «مرگ بر اسرائیل و لعن کرن اسرائیل را حرام کرده زیرا به گفته وی اسرائیل نام حضرت یعقوب است. وی در این فتوا که در سایت یوتیوپ منتشر شده، بیان کرده است: «مرگ بر اسرائیل جایز نیست زیرا اسرائیل نام پیامبر خدا یعقوب (ع) است و درست تر این است که گفته شود مرگ بر یهود».

هرج و مرج ناشی از صدور فتواهای جنجال برانگیز

بسیاری از کارشناسان و جامعه شناسان اجماع نظر دارند که شیوخ ماهواره ای و سایت های روابط اجتماعی  با هرج و مرجی که در زمینه صدور فتوا به راه انداخته اند،  باعث بروز سردرگمی در جوامع عربی شده اند. بسیاری از علما و مبلغان بر این باورند که گسترش چنین امری به مداخله فوری متخصصین و منحصر کردن صدور فتوا بر «افراد حائز شرایط صدوی فتوا» نیاز است. تا به این طریق از فتواهای نادری که در گذشته منتشر شده و بویژه در سایه سیاسی کردن فتوا و دستیابی به اهداف بسیاری جلوگیری شود.

در همین حال «مجدی محمد عاشور» مشاور آکادمیک مفتی مصر تاکید می کند: «جهان فتوا در این اواخر بویژه در عرصه شبکه های ماهواره ای صحنه نوعی بی قید و بندی و هرج و مرج شده است که باعث سردرگمی عامه مسلمانانان شده و چه بسا اعتماد مردم نسبت به علما را سلب کند».

این پژوهشگر تصریح می کند: «بسیاری از علما و اندیشمندان امت اسلامی برای جلوگیری از مشکل هرج و مرج فتوا و محدود کردن آن بر مراجع مستند وارد عمل شده اند اما بیشتر آن تلاش ها بی نتیجه مانده است.

از نظر وی بخش زیادی ازاین موضوع به گسترش انواع شبکه های ماهواره ای ، سایت های اینترنتی ، تلفن های فتوا و دیگر روش های مرتبط است که به برکت پیشرفت تکنولوژی و انقلاب ارتباطات مدرن به شدت گسترش یافته است. هرچند آن تلاش ها در راه جلوگیری از هرج و مرج فتوا و شبکه های ماهواره ای مسیر زیادی را پیموده اما تلاش های بیشتری را می طلبد.

و در آخر اینکه کنفرانس نقش رسانه های عربی در مقابله با پدیده تروریسم بر لزوم پایان دادن به هرج و مرج فتوا به دلیل نشر مجموعه بزرگی از فتاوی دینی متناقض تاکید کرد؛ فتاوایی که تهدیدی برای جامعه محسوب می شوند. از جمله پیشنهادهای ارائه شده در این کنفرانس، که در ریاض پایتخت عربستان برگزار شد، تعیین ویژگی های گفتمان مذهبی رسانه هایی بود که سهم بسزایی در شکل گیری افکار عمومی اسلامی یکپارچه و مبتنی بر اعتدال و میانه روی ایفا می کند و همچنین احترام به ساختارهای جامعه عربی با وجود اختلافات و مذاهب مختلف بود.

_____

شفقنا