بر پایه متون معتبر دینی، انسان پیش از گام نهادن در دنیا، عوالمی را پشت سر گذاشته است. وجود انسان در دو عالم ارواح و ذرّ، به روشنی در روایات اهل بیت(ع) بیان شده است. این عوالم از نظر انسان‌شناسی و معرفت‌شناسی اهمّیت فوق‌العادّه‌ای دارند؛ زیرا به تصریح «قرآن کریم» و روایات معتبر معصومان(ع) خدای تعالی در عوالم پیشین، انسان‌ها را مورد تفضّل قرار داده و معرفت خویش را به آنها عطا فرموده است. بنابراین انسان‌ها به هنگام قدم نهادن به این دنیا، از معرفت خداوند برخورداند؛ بنابراین خداوند از آنها می‌خواهد که به آن معرفت اقرار آورند و نام این عمل را ایمان نهاده؛ چنان‌که سرپوش نهادن بر این معرفت را کفر نامیده است.
در یکی از این عوالم، خدای تعالی ارواح انسان‌ها را دوهزار سال پیش از آفرینش بدن‌ها خلق کرده است. به این ارواح، معرفت اعطا شده و آنها مورد تکلیف و امتحان قرار گرفته‌اند؛ امتحانی خاص که تناسب با همان عالم دارد و طبعاً برخاسته از معرفت است. درباره جزئیات آن معرفت و امتحان، اطّلاع جزیی زیادی نداریم؛ ولی به هر حال، بر پایه قرآن و احادیث معتبر، می‌دانیم که در نتیجه این امتحان برای هر روح، بدنی متناسب با آن، تقدیر شده است. بدن‌ها در عالم ذرّ، خلق شده و هر یک با روح خاصّ خود ترکیب شده‌اند و به این ترتیب، در عالم ذرّ، انسان، کامل شده است؛ یعنی انسان مرکّب از روح و بدن تحقّق‌یافته است. این انسان‌ها همان ذرّیه حضرت آدم(ع) هستند که خداوند، آنها را در صلب آدم(ع) قرار داده و در ذرّ دوم تمام ذریّه حضرت آدم(ع) را از صلب او بیرون کشیده و آنها را به صورت ذرّات ریز معلّق در هوا پراکنده کرده است. در این عالم که با عناوین مختلفی همچون عالم ذرّ، عالم عهد و میثاق و عالم الست از آن یاد می‌شود، خدای تعالی خود را به فرزندان آدم(ع) شناسانده، از آنان بر ربوبیّت خویش اقرار گرفته و برای استقامت بر این معرفت و اقرار بدان، با آنان پیمان بسته است. خدای تعالی می‌فرماید:
«وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنِی آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنفُسِهِمْ أَلَسْتَ بِرَبِّكُمْ قَالُواْ بَلَى شَهِدْنَا أَن تَقُولُواْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِینَ أَوْ تَقُولُواْ إِنَّمَا أَشْرَكَ آبَاؤُنَا مِن قَبْلُ وَكُنَّا ذُرِّيَّةً مِّن بَعْدِهِمْ أَفَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ؛2
و یادآور زمانی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذریّه آنها را بیرون کشید و آنان را بر خودشان گواه گرفت، آیا من پروردگارتان نیستم؟ گفتند: آری. شهادت می‌دهیم تا اینکه روز قیامت نگویید ما از این غافل بودیم یا بگویید همانا پدران ما پیش از ما مشرک شدند و ما فرزندان بعد از آنها هستیم. آیا ما را به جهت آنچه باطل‌گرایان انجام داده‌اند، هلاک می‌کنی؟»
این آیه، به آیه «ذرّ» معروف است. آیات دیگری نیز وجود دارد که ناظر بر خلقت پیشین انسان است؛ از جمله آیه «هل أتی»3، «آیه 101 سوره اعراف»، آیه «انذار اوّل»4 و آیات یادآوری‌کننده میثاق.5
همچنین در روایات بسیاری به این بحث پرداخته شده است؛ مانند روایات تفسیری در توضیح آیه «فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا»6، روایات تفسیری در توضیح آیه «فَمَا کَانُواْ لِیؤْمِنُواْ»7 و...
در این نوشتار، برای پرهیز از طولانی شدن کلام، تنها آیه ذرّ و روایاتی که به نوعی بیانگر محتوای پیمان الهی با بندگان هستند، مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در ادامه، پس از بررسی معنای لغوی واژه‌های ذرّ، الست و عهد به بررسی دلالت آیه ذرّ، روایات تفسیری در توضیح آیه، محتوای پیمان الهی با بندگان، پیشی‌گیرندگان در اقرار به ربوبیّت خدا و تعدّد عالم ذرّ خواهیم پرداخت.

واژه‌پژوهی
الف) ذرّ
واژه ذرّ، از نظر واژه‌پژوهان در امور زیر به کار رفته است:
1. مورچه کوچک8 یا کوچکترین مورچه9 یا مورچه سرخ کوچک؛10
2. ذرّات بسیار ریزی که در شعاع نور تابیده شده از یک روزنه، قابل رؤیتند؛11
3. تفریق و پراکنده ساختن.12
بنابراین از نظر لغت، در واژه ذرّ دو جهت وجود دارد: یکی ریز بودن، دیگری پراکندگی و انتشار.

ب) الست
الست اصطلاحی است که از قرآن با مضمون و محتوای اقرار به ربوبیّت خداوند گرفته شده که ناظر به توحید فطری است. این کلمه از نظر لغوی، مرکّب از أ (= ادات استفهام) به معنی آیا است که این استفهام از نظر ادبی، استفهام اقراری نامیده می‌شود و لستُ (= متکلّم وحده ماضی از لیس) به معنای نیستم می‌باشد و ترکیب آن، به معنای آیا نیستم؟ می‌شود. این واژه در استعمال، صورت اسمی یافته و به روزی اطلاق می‌شود که خداوند، فرزندان آدم را با خطاب ألستُ خطاب کرد.

ج) عهد
واژه‌پژوهان، معانی متفاوتی برای عهد گفته‌اند؛ از جمله نگه‌داشتن مودّت،13 پیمان بستن و شرط کردن با کسی، وفای به وعده14 و مراعات چیزی در حالات مختلف.
در «مفردات» آمده است: عهد به معنای مراعات و حفظ چیزی به طور پی‌درپی و مستمرّ است و پیمان را از آن جهت «عهد» گویند که مراعات آن لازم است.
از امر و توصیه به جهت لزوم حفظ آن نیز به عهد تعبیر می‌شود.
در «اقرب الموارد» می‌گوید: عهد فلان... الشیء؛ یعنی آن را پی‌درپی نگهداری و مراعات کرد.

بررسی دلالت آیه ذرّ
آیه شریفه ذرّ، به روشنی دلالت دارد که خدای متعال، در زمانی خاص، فرزندان بنی‌آدم را از پشت آنان بیرون کشیده است. ذریّه حضرت آدم(ع) همه به صورت ذرّه‌ای کوچک، پس از بهره‌مندی از عقل و اختیار، معرفت خدا را به افاضه او دریافت کرده و مورد خطاب مستقیم پروردگار قرار گرفته‌اند.
خداوند در برابر این معرفت‌بخشی، از آنان اقرار می‌خواهد: «ألَستُ بربِّکُم؛ آیا من خداوندگار شما نیستم؟» و بندگان نیز در برابر این معرفت روشن و آشکار، اقرار می‌كنند: «قالوا بلی؛ گفتند: بله.»
بدیهی است خطاب پروردگار و طلب اقرار، هنگامی صحیح و رواست که انسان، به طور کامل خدای خویش را بشناسد و با تمام وجود، حضور او را دریابد. تنها چنین رؤیت و شهودی است که جایی برای تردید باقی نمی‌گذارد و انسان چاره‌ای جز اقرار و تسلیم ندارد. البتّه انسان مختار، با زبان، توان مخالفت و انکار دارد؛ امّا قلب او با مشاهده حقیقت، نمی‌تواند آن را از خود دور سازد.
بر پایه دلالت صریح آیه، خطاب الهی عمومیت دارد و همه فرزندان آدم(ع) را ـ تا قیامت ـ در برمی‌گیرد. خداوند متعال نیز با همگان بر این معرفت پیمان بسته و شاهد گرفته تا حجّت را بر ایشان تمام کند و راه هرگونه عذر و بهانه را ببندد.
همه فرزندان آدم(ع)، در آن عالم، در عرض واحد و از هر جهت مساوی بوده‌اند. بنابراین کسی حق ندارد شرک و انکار خویش را در این دنیا، به گردن دیگری نهد. از سویی با توجّه به شدّت و وضوح معرفت و پس از یادآوری آن در این دنیا، احدی نمی‌تواند مدّعی غفلت از آن شود.
در آیه شریفه، از مراحل بعدی سخن به میان نیامده و بیان نشده که پس از پایان این تعریف و اخذ پیمان، خداوند با فرزندان آدم(ع) چه کرده است.

روایات تفسیری آیه ذرّ
روایات فراوانی در کتب معتبر حدیثی درباره عالم ذرّ وجود دارد که در اینجا فقط به برخی از روایات مطرح شده در توضیح این آیه اشاره می‌شود.
امام باقر(ع) درباره عالم ذرّ می‌فرمایند:
«خدای تعالی ذریّه حضرت آدم(ع) را تا روز قیامت، از پشت آن حضرت خارج کرد. آنها همچون ذرّه‌هایی خارج شدند. خداوند خودش را به آنها نمایاند و شناساند و اگر این معرفت‌بخشی نبود، احدی پروردگارش را نمی‌شناخت.»15
از حضرت امام صادق(ع) سؤال شد: انسان‌هایی که به صورت ذرّ بودند، چگونه [مخاطب خدا قرار گرفته و] به او پاسخ دادند؟ حضرت فرمودند:
«جَعَلَ فِیهِمْ مَا إِذَا سَأَلَهُمْ أَجَابُوهُ؛16
در آنها چیزی قرار داد که به هنگام سؤال از ایشان پاسخ دهند.»
در روایت دیگری از امام باقر(ع) از وعده بهشت به اصحاب یمین و جهنّمی شدن اصحاب شِمال سخن به میان آمده است. همچنین به اخذ پیمان درباره رسالت پیامبر اکرم(ص) و امامت امامان شیعه(ع) تا حضرت مهدی(عج)، تصریح شده است.17
شیخ طوسی در «امالی» خود، ضمن حدیثی، به سخن عمر به هنگام استلام «حجر» اشاره دارد که گفت: تو را می‌بوسم؛ درحالی که می‌دانم تو سنگی هستی که نه ضرر می‌رسانی و نه نفعی داری ... امیرالمؤمنین به وی فرمودند: «به خدا سوگند! او هم ضرر می‌زند و هم نفع می‌رساند.» سپس با استشهاد به آیه ذرّ فرمودند:
«چون خداوند، آدم را آفرید، پشتش را مسح کرد و ذریّه او به شکل ذرّ از صلبش خارج شدند. خداوند، عقل را ملازم آنان ساخت و به آنها معرفت بخشید و اقرار خواست که او پروردگار است. آنان به ربوبیّت او اقرار کردند و بر بندگی خویش شهادت دادند؛ امّا از آنجا که خداوند می‌دانست مردم درباره این اقرار درجات گوناگونی دارند، نام بندگانش را در پوستی نوشت و آن را در دهان این سنگ قرار داد. این سنگ در آن زمان، دو چشم و دولب و زبان داشت. خداوند فرمود: «دهانت را بگشا.» او دهان گشود و خداوند، آن پوست را در دهانش نهاد. سپس به او فرمود: «هرکس به طور کامل به عهدش وفا کرد، در روز قیامت به نفع او شهادت بده...»18
در روایتی از ابن‌مسکان از امام صادق(ع) آمده است:
«درباره [نحوه معرفت‌بخشی خداوند در] آیه ذرّ پرسیدم که آیا این معرفت عیانی بوده است؟ فرمود: «بله. پس معرفت تثبیت شد و انسان‌ها موقف را فراموش کردند و به زودی به یاد خواهند آورد و اگر آن نبود، احدی نمی‌دانست که خالق و روزی‌دهنده‌اش کیست. عدّه‌ای از انسان‌ها در عالم ذرّ به زبان اقرار کردند؛ در حالی‌که به قلبشان ایمان نیاورده بودند.»
روایت دیگری به همین مضمون، از زراره از امام صادق(ع) نقل شده است.19
در روایت دیگری از آن حضرت نقل شده است:
«خداوند بر همه خلق حجّت دارد؛ زیرا این چنین در روز اخذ میثاق، از آنان پیمان گرفته است.»20
در روایتی از امیرالمؤمنین (ع) نیز مکالمه خدای تعالی با همه خلق مطرح شده است. اصبغ‌بن نباته می‌گوید:
روزی ابن‌الکّواء نزد امیرالمؤمنین آمد و پرسید: آیا خداوند، پیش از حضرت موسی(ع) با احدی از فرزندان آدم سخن گفته است؟ امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «خداوند، با همه آفریدگانش ـ اعمّ از نیک و بد ـ سخن گفته و آنان به او پاسخ داده‌اند.»
در ادامه روایت آمده است:
این سخن بر ابن‌الکّواء سنگین آمد و او از چگونگی این کار پرسید که امیرالمؤمنین (ع) با استشهاد به آیه ذرّ فرمودند: «خداوند ضمن معرّفی خود و نیز پیامبران و رسولان و اوصیا، از خلق بر تسلیم در برابر خویش و ایشان پیمان گرفت.»21

عرضه ولایت امیرالمؤمنین(ع) در عالم ذرّ
بر اساس روایات اهل بیت(ع) در عالم ذرّ، ولایت اولیای الهی به خلایق عرضه شده و همه بندگان نسبت به ولایت ایشان معرفت دارند. در ضمن، روایات تفسیری عالم ذرّ به برخی از این قبیل روایات اشاره شد. در اینجا نیز به عنوان نمونه، روایتی را از امام صادق(ع) نقل می‌كنیم.
نعیم صحّاف می‌گوید: از امام صادق(ع) درباره آیه شریفه «فَمِنكُمْ كَافِرٌ وَمِنكُم مُّؤْمِنٌ» پرسیدم. آن حضرت فرمودند:
«خداوند ایمان و کفر آنان را به ولایت ما (اهل بیت(ع)) شناخت؛ روزی که در صلب آدم از ایشان پیمان گرفت؛ در حالی‌که به صورت ذرّ بودند.»22
این روایات، به صراحت بر عرضه ولایت و معرفت بندگان نسبت به آن دلالت دارد.

تعیین یاران و پیروان امام عصر(عج) در عالم ذرّ
برخی روایات به روشنی، گویای این حقیقت هستند که خداوند در عالم ذرّ، درجه بالایی از معرفت اولیای خویش و شناخت حقیقت ولایت را به بندگانش عطا فرموده است. تا آنجا که در همانجا از مؤمنان پیمان گرفته که به هنگام قیام حضرت قائم، روحی و ارواح العالمین له الفداء، ایشان را همراهی کنند. این روایات همچنین بیانگر آن است که یاران حجّت بن‌الحسن(ع) از پیش تعیین شده و با ایشان در قیام حضرتش هم‌پیمان گشته‌اند و خدا نیز از آنان بر این امر پیمان گرفته است.
حضرت امام صادق(ع) می‌فرمایند:
«چون قائم(عج) خروج کند، مردم انکارش می‌كنند. او به سوی ایشان باز می‌گردد؛ در حالی‌که جوانی کامل است. پس کسی با او نمی‌ماند؛ مگر مؤمنی که خدای تعالی پیمان او را در ذرّ اوّل گرفته است.»23

سبقت پیامبر(ص) در گفتن بلی
پیشتر گفتیم که خدای تعالی همه فرزندان آدم(ع) را در عرض واحد و در کنار هم، از پشت او خارج کرد و پس از اعطای معرفت، آنها را به اقرار بر ربوبیّت خویش تکلیف کرد. کیفیّت پاسخ‌گویی بندگان در ایمان و کفر و مراتب آن دو، تأثیر داشته است. پیامبر اکرم(ص) نیز به جهت سبقت گرفتن از همگان، در پاسخ مثبت به پروردگار، اشرف مخلوقات شده است. امام صادق(ع) می‌فرمایند:
«برخی از قریشیان به رسول خدا(ص) عرض کردند: به سبب چه عاملی بر پیامبران سبقت گرفتی؛ در حالی‌که بعد از همه آنها مبعوث شدی و آخرین آنها هستی؟ فرمودند: «من نخستین کسی بودم که به پروردگارم ایمان آوردم و نخستین کسی بودم که خدا را اجابت کردم؛ آنگاه که خداوند میثاق پیامبران را می‌گرفت و ایشان را بر خودش گواه قرار می‌داد که: «آیا من پروردگار شما نیستم؟» گفتند: آری. پس من نخستین پیامبری بودم که گفت: «بلی.» و به این ترتیب من در اقرار به خدا بر آنان سبقت گرفتم.»24

اخذ میثاق از اهل بیت(ع) و شیعیان ایشان
براساس برخی روایات، خدای متعال در عالم ذرّ اهل بیت(ع) و شیعیانشان را از مصائب و مشکلات پیش رویشان در دنیا آگاه ساخته و ضمن دعوت ایشان به صبر و شکیبایی و تقوا، از آنان بر این امر پیمان گرفته است. پیامبر اکرم(ص) نیز با ایشان بر این امر پیمان بسته است.
این روایات، گویای این حقیقت هستند که انسان‌ها در عالم ذرّ همدیگر را می‌شناختند و از احوال یکدیگر آگاه بودند. شیعیان نیز به خوبی جایگاه خود را می‌دانستند و از امور پیش روی خویش اطّلاع داشتند؛ از پاداش خداوند در برابر ایمان، اعتقاد و اعمال نیک خود با خبر بودند و به ثبات قدم و استواری بر عهد خود، هم‌پیمان شده و با سلام بر پیامبر اکرم(ص)، با حضرتش تجدید پیمان کردند و از خدای متعال عمل به وعده‌اش را خواسته شدند. داوودبن کثیر رقّی از امام صادق(ع) معنای سلام بر پیامبر(ص) را پرسید. حضرت نیز چنین پاسخ دادند:
«خداوند متعال آنگاه که پیامبرش و وصیّ او و دختر و دو پسر او  و همه امامان و شیعیان ایشان را آفرید، از آنها پیمان گرفت که صبر پیشه سازند و همدیگر را تحمّل کنند، با یکدیگر در ارتباط باشند و راه تقوا پیش گیرند. خداوند در برابر آن به ایشان، وعده داد که زمین مبارک و حرم امن را تسلیم آنها سازد... رسول خدا(ص) از همه امامان(ع) و شیعیان ایشان بر این امر پیمان گرفت. سلام بر رسول خدا(ص) یادآوری همان عهد و تجدید پیمان بر خداوند است تا اینکه خدای متعال در امر خویش تعجیل فرماید و سلام خود را با تمام آنچه در آن است، به زودی برساند.»

تعدّد عالم ذرّ
در روایات، تصریحی به تعدّد عالم ذرّ نشده است؛ امّا در چند روایت، این عالم با صفت اوّل توصیف شده است؛ به عنوان نمونه در تفسیر آیه «هَذَا نَذِیرٌ مِّنَ النُّذُرِ الْأُولَی»25 سخن از مبعوث شدن پیامبر(ص) بر خلق، در ذرّ اوّل به میان آمده است.26 در روایت دیگری آمده است: «آنگاه که امام زمان(عج) به هیئت جوانی خروج می‌کند، فقط مؤمنانی بر ولایت او ثابت و استوار می‌مانند که در ذرّ اوّل، از آنها برای ولایت آن حضرت پیمان گرفته شده است.»27
توصیف ذرّ به اوّل، دلالت دارد که غیر از ذرّ اوّل، عالم ذرّ دیگری نیز در کار بوده است؛ زیرا تعلیق اخذ پیمان در عالم ذرّ اوّل، دلالت بر خصوصیتی در آن عالم دارد که بدون آن خصوصیت، تعلیق به وصف، لغو و بیهوده می‌شود.
نکته اساسی و مهم در این مقام، آن است که از محتوای روایات می‌توان دو عالم ذرّ به دست آورد؛ در ذرّ اوّل، پیش از خلق آدم(ع)، خداوند همه فرزندان او را تا قیامت از گِلی که دو قسمت شده بود، به صورت ذرّ آفرید و از آنها عهد و پیمان گرفت. سپس همه آنها را به حالت سابق- که گل بودند، برگرداند و از آن گِل، آدم(ع) را آفرید. ذرّ دوم بعد از انتقال حضرت آدم(ع) به زمین صورت گرفته است. خداوند متعال پس از آنکه حضرت آدم(ع) را به زمین منتقل کرد، همه فرزندان آن حضرت را تا قیامت از پشت او بیرون کشید، بار دیگر خود را به آنان شناساند، انبیا و رسولان خویش را بر آنها عرضه داشت و بر ولایت خلفایش از آنها عهد و پیمان گرفت.
امام صادق(ع) می‌فرمایند:
«آنگاه که خدا خواست آدم(ع) را خلق کند، آب را بر گل جاری کرد. سپس یک مشت از آن را برداشت و به هم مالید. بعد با دست خویش آن را به دو قسمت تقسیم کرد. بعد آنها را پخش کرد و آنها مانند ذرّاتی بودند که حرکت می‌کردند. بعد آتشی شعله‌ور ساخت و اهل شِمال را امر کرد داخل آن شوند. آنان به سوی آتش رفتند و ترسیدند و داخل نشدند. سپس اهل یمین را امر کرد تا داخل آتش شوند. آنان به سوی آتش رفتند و داخل آن شدند. خداوند به آتش امر کرد که بر آنان خنک و سلام گردد. وقتی اهل شِمال این امر را دیدند، گفتند: خداوندا! به ما فرصت دیگری بده. خداوند هم فرصت داد و به آنها گفت: داخل شوید. آنها به سوی آتش رفتند و در مقابل آن ایستادند و داخل آن نشدند. پس خداوند آنها را به صورت گِل درآورد و از آن، آدم(ع) را خلق کرد.»28
در این حدیث شریف، سخنی از اخراج ذریّه آدم(ع) از پشت او مطرح نشده؛ بلکه حدیث دلالت دارد که همه فرزندان آدم(ع) تا قیامت، با خود او از آب و گل که دو قسمت شده بود، به صورت ذرّاتی مشخّص درآمده‌اند و خداوند متعال آنان را از قبل جدا کرده، عدّه‌ای را در طرف راست و عدّه‌ای دیگر را در طرف چپ قرار داده و سپس آنان را تکلیف کرده است. آنان که در طرف راست بودند، اطاعت و گروهی که در طرف چپ بودند، مخالفت کردند. آنگاه خدای تعالی همه را به صورت اوّل درآورده و بدن حضرت آدم(ع) را با آن گل ساخته است.
در این حدیث تصریح نشده است که آیا در آن مجموعه، خود حضرت آدم(ع) و سایر پیامبران و اولیا هم بوده‌اند یا نه؛ ولی با توجّه به اینکه امتحان عمومی است و در این امتحان‌ها اتمام حجّت است، روشن می‌شود که تمام فرزندان آدم(ع) با خود او در آن محفل، مجتمع بوده‌اند. پس بدن حضرت آدم(ع) در آن محفل، بدن ذرّی خاصّ خود او بود و همه ذریّه او در آنجا به صورت جداگانه و در کنار او حاضر بودند. این محفل، پیش از آن بوده که آدم(ع) به صورت ابوالبشر خلق شود و ممکن است تعبیر ذرّ اوّل که در برخی روایات به کار رفته است، ناظر به همین محفل باشد. خداوند متعال بعد از اتمام این محفل، همه ذریّه آدم(ع) را دوباره فشرده کرد و بدن آدم(ع) را به عنوان ابوالبشر از این گل که حاوی مجموع ذرّات بود، آفرید.
ذرّ دوم نیز ناظر به عالم و محفلی است که خداوند متعال بعد از خلق حضرت آدم(ع) به عنوان ابوالبشر، سامان داده، فرزندان حضرت آدم(ع) را تا آخرین فرزندش از پشت او بیرون کشیده و در آن محفل گرد آورده است. اکثر روایات عالم ذرّ، بلکه می‌توان گفت همه روایات مربوط به آن عالم، به جز تعداد اندکی از آنها، ناظر به همین عالم است.
مرحوم ملّا صالح مازندرانی هم در این مورد می‌نویسد:
از روایات فهمیده می‌شود که تکلیف اوّل، یعنی تکلیفی که پیش از تکلیف در دنیا و به ارسال رسولان و انزال کتاب‌ها صورت گرفته، متعدّد بوده است: اوّل در عالم ارواح خالص؛ دوم موقع خمیر کردن گل، پیش از آنکه آدم(ع) از آن خلق شود؛ سوم بعد از خلق آدم(ع) موقعی که ذریّه آدم(ع) را از صلب او بیرون آورد؛ در حالی‌که آنان مانند مورچه به راست و چپ می‌رفتند.29
مرحوم آیت‌الله مروارید نیز در این زمینه می‌نویسد:
به مقتضای جمع بین روایات، ممکن است گفته شود که خداوند متعال بعد از اخذ عهد و میثاق از ارواح... و بعد از اخذ میثاق از ابدان ذرّی که دارای روح و واجد نور علم بودند، جسد آدم(ع) را از گل ساخت... و گلی را که مجموع بدن‌های ذرّی بوده است، در پشت آدم(ع) به هنگام خلق او با بزرگی‌ای که بدن او داشت، قرار داد.... سپس او را با نفخ روحی که از پیش خلق شده بود، حیات داد.... و بعد از آنکه او به زمین هبوط کرد، خداوند ذریّه او را از پشتش در صحرایی بین «مکّه» و «طایف» که «روحاء» نامیده می‌شود، بیرون آورد و از آنها عهد و میثاق گرفت؛ چنان‌که پیش از آن گرفته بود و این ذرّ متأخّر است.30
می‌بینیم که مرحوم مروارید در باب تعدّد عالم ذرّ با کلام مرحوم مازندانی به‌رغم تفاوت جزیی، مطابقت دارد.

پی‌نوشت‌ها:
1. این مقاله برگرفته از سلسله مقالات «انسان در عالم ارواح» و «انسان در عالم ذرّ» نوشته استاد محمّد بیابانی اسکویی است که در شمارههای 15 تا 25 مجلّه «سفینه» منتشر شده است. علاقه‌مندان به مباحث تفصیلی در این رابطه می‌توانند به آن مقالات مراجعه فرمایند.
2. سوره اعراف، آیه 172- 173.
3. سوره انسان، آیه 1.
4. سوره نجم، آیه 56.
5. سوره یس، آیات 60-61.
6. سوره روم، آیه 30.
7. سوره اعراف، آیه 101.
8. «العین»، ج 8، ص 175؛ «معجم مقاییس اللّغه»، ج 2، ص 343.
9. «صحاح»، ج 2، ص 663.
10. «لسان العرب»، ج 4، ص 304.
11. «النّعایه فی غریب الحدیث»، ج 2، ص 157.
12. همان؛ «لسان العرب»، ج 4، ص 305.
13. «منتهی الارب»
14. «اقراب الموارد»
15. «الکافی»، ج2، ص 10، ح 4. بنگرید: «التّوحید»، ص 330، ح 9.
16. همان، ح 1.
17. همان، ص 6، ح 1.
18. «امالی»، ج 2، ص 90؛ «تفسیر العیّاشی»، ج 2، ص 38.
19. «تفسیر العیّاشی»، ج 2، ص 39، ح 108.
20. «المحاسن» ص 242، ح 229.
21. «خصائص الأئمّه»، ص 87؛ «تفسیر العیّاشی»، ج 2، ص 41، ح 116.
22. «کافی»، ج 1، ص 413.
23. «بحارالانوار»، ج 52، ص 287.
24. «کافی»، ج 1، ص 441 و ج 2، ص 10.
25. سوره نجم، آیه 56.
26. «تفسیر القمی»، ج 2، ص 340.
27. «بحارالانوار»، ج 52، ص 287.
28. «کافی»، ج 2، ص 7.
29. «شرح اصول کافی»، ج 8، ص 13.
30. «تنبیهات حول المبدء و المعاد»، ص 222.
منبع: مجله «سفینه»، سال هفتم، شماره 27، تابستان 1389، صص 168-181.

امّا، حسین
گویی همه راه‌ها به حرم حسین(ع)، ختم می‏شود.
بگذار سخنی بگویم حتّی اگر كفر بپنداری
حسین(ع)، معشوق خداست
حسین(ع)، عاشق خداست
خدا از خلقت آدم و حوا دنبال حسین(ع)، می‏گشت.
می‏خواست كه حسین(ع)، را از گنج‌خانه خود نمودار سازد.
به حسین(ع)، ببالد، او را به همه خلق عالم بنماید.
و آنگاه خود زبان به تحسین بگشاید كه:
فتبارك‏الله احسن‏الخالقین!
حسین(ع)، همه چیز را داد، همه را.
حسین(ع)، قیمتی به سنگینی كل عالم داشت؛
از اینرو هیچ‏كس قادر به خریداریش نبود.
قیمت حسین(ع)، بهشت نبود،
حور و قصور نبود،
قیمت حسین خود خدا بود.
حسین(ع)، ایستاد تا نشان دهد كسی را دوست دارد كه می‏ارزد.
او در صحن كربلا حاضر شد؛
تمامی رنج عالم،
تمامی مظلومیت،
و تمامی سوز و داغ و درد فراق را، تاب آورد و ثارالله شد.
حسین(ع)، برای ثارالله شدن تا به بی‏نهایت در میدان ماند.
حسین(ع)، با شأن ثاراللهی ماندگار شد؛
ابدی شد.
مگر خون خدا می‏میرد؟!
از اینرو،
خانه حسین،(ع)، خانه خدا شد،
خاك حسین(ع)، شرافت یافت و زیارتش همسنگ زیارت خانه خدا شد.
چرا كه:
اگر پای در صحن و سرای خدا گذاشتی؛
اگر به صحن مسجدالحرام رفتی؛
اگر چه مسافری، اما، مقیمی،
اهل حرمی،
خودی هستی،
پس، نمازت را كامل به جای آور!
كه تو در خانه خدایی.
تو در خانه خودی، در وطن خودی
خانه خدا وطن توست و تو بیهوده ملك دیگری را برگزیده‏ای
به همین‏سان؛
وقتی در حریم امن حسین(ع)، وارد آمدی از خودی
اهل خانه‏ای؛
مسافر نیستی؛
پس نمازت را كامل كن!
خانه حسین(ع)، خانه خدا و خانه توست. در آن با امنیت تمام بمان. در حریمی كه هیچ‏كس نمی‏تواند متعرض تو شود، تو را بیازارد و یا براند.
خانه حسین(ع)، خانه عشق است!
خانه دلدادگی است!
خاك حسین(ع)، شفاست!
شرف یافته از گنج خدا،
و سجده‏گاه آدمی در وقت خواندن خدا.
حرم حسین(ع)، بوی عشق می‏دهد،
طعم دلدادگی،
مزه یكی شدن با حضرت دوست
در خانه و حریم امن حسین(ع)، هر كه می‏خواهی باش؛ هر چه می‏خواهی باش؛
بمان، روزی بخور و مطمئن باش كه هر كه تو را براند حسین،(ع)، آغوش می‏گشاید.
از هر چه ماندی و از هر كه رانده شدی؛
در خانه حسین(ع)، گشوده است.
نیم نگاهی بدو كن! با سر به استقبالت می‏آید؛
نوازشت می‏كند؛
آرامشت می‏دهد؛
و همه حُسن حسینی را بدرقه راهت می‏نماید.
حریم حسین(ع)، بویی دارد كه هیچ كجا ندارد.
همه، پروانه‏وار، دیوانه حرم حسین‏اند.
همه، تشنه كام جرعه‏ای از دستان حسین‏اند.
همه حسینی‏اند
اگر سخی‏اند؛
اگر جوانمردند؛
اگر بخشنده‏اند؛
و اگر مردند.
همه حسینی‏اند.
همه می‏خواهند كه حسینی باشند.
چرا كه همگان به صرافت طبع دریافته‏اند كه شرط ماندگاری در عرصه هستی، شرط بی‏مرگی،
شرط درهم شكستن دیوار زمان و مكان،
حسینی شدن است.
و حسین(ع)، تمامی عزت را از آن خود كرد و ماند!
و همگان از حسین(ع)، عزت می‏ستانند تا بمانند
حتی اگر نام حسین را هم نشنیده باشند.
چه،
همه جوانمردی و سخا،
همه شجاعت و وفا،
به نام حسین(ع)، و برای حسین(ع)، رقم خورده و همگان طفیلی هستی حسین‏اند.
در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد
عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد1
پس از حسین،(ع)، همه آنچه مانده، به نام او مانده؛
برای او مانده؛
وگرنه،
با حضور حسین(ع)، در صحنه كربلا همه منظور خدا برآورده شد.
كنتُ كنزاً مخفیا و أحببتُ أن اُعرَف.2
و حسین(ع)، گنج نهان خدا بود كه در ظهری داغ سر از میانه خاك برآورد و آشكارا بر آسمان لبخند زد.
پس از حسین(ع)، همه آنچه ماند به نام او ماند؛
همه نیكی، اسمی و رنگی و بویی از او گرفت
و همه سلحشوری و جوانمردی.
تا آنگاه كه فرزند حسین(ع)،
با پرچم یا لثارات الحسین(ع)،
پای در میدان نهد
و طلب خون حسین(ع)، كند
گام در طریق او نهد و تمامیت حسین و حسینی بودن در عرصه خاك را نمودار سازد.
أللّهم ارزقنا طلب ثاره مع امام منصور من ولد الحسین.3


پی‌نوشت‌ها:
1. لسان‏الغیب حافظ شیرازی.
2. حدیث قدسی: من گنج مخفی‏ای بودم كه دوست داشتم شناخته شوم.
3. خداوندا! روزی ما قرار بده خونخواهی حسین(ع)، و همراهی با امام منصور از فرزندان حسین(ع).

••• زادگاه
محمّد فرزند علیّ‌بن‌بابویه ملقّب به صدوق در حدود سال 306هـ  .ق. در شهر «قم» به دنیا آمد. پدر بزرگوارش، علیّ‌بن‌حسین‌بن بابویه قمی، از بزرگان علما و فقهای زمان خود بوده که در نهایت زهد و عفاف، امرار معاش کرده است.
وی همچنین ساعت‌هایی از روز را در منزل، به تدریس و تبلیغ معالم دین و نقل روایت‌های اهل بیت عصمت و طهارت(ع)، می‌پرداخت.
در جلالت شأن پدر شیخ صدوق، همین بس که، امام حسن عسکری(ع)، طیّ نامه‌ای، او را با القابی چون، شیخی، معتمدی و فقیهی مورد خطاب قرار داده‌اند.

••• حکایت ولادت
والد شیخ صدوق با اینکه پنجاه سال از عمرش گذشته بود، ولی فرزندی نداشت؛ بنابراین نامه‌ای را توسط نائب سوم، خطاب به امام زمان(عج) نوشت و از آن حضرت درخواست کرد که دعا نمایند تا خداوند به او فرزندی صالح عنایت فرماید. پس از سه روز، جواب نامه از طرف امام(عج) برای علیّ‌بن حسین بابویه رسید که امام(عج) در آن توقیع، نوشته بودند: «به زودی خداوند به او فرزندی عطا می‌فرماید که به سبب او، به مردم خیر می‌رساند.»
شیخ صدوق نیز به این موضوع توجّه داشت و در طول زندگانی، بارها به این لطفی که از طرف حضرت ولیّ‌عصر(عج) به او شده بود, افتخار و مباهات می‌کرد و می‌گفت: «من به دعای حضرت صاحب‌الامر، متولّد شده‌ام.»1
شیخ صدوق نزد پدر خود، علیّ‌بن حسین بابویه و اساتیدی چون، ابن‌الولید، محمّدبن علی ماجیلویه و محمّدبن موسی‌بن متوکّل تلمّذ نمود.
شیخ صدوق برای جمع‌آوری احادیث معصومان(ع) و شنیدن آنها، به شهرهای مختلفی مسافرت کرد.2 به این جهت، ایشان در آنچه از حضرات معصومان(ع) روایت می‌کند، راستگو است.3

••• گفتار بزرگان درباره شیخ صدوق
همه علما و فقهای بزرگ اسلام، با دیده احترام به شیخ صدوق، نگریسته و مقام شامخ او را با عباراتی بلند تصدیق نموده‌اند، که به اختصار، گفتار چند تن از آنان را مرور می‌کنیم:
1. شیخ طوسی(ره) در معرفی شیخ صدوق می‌گوید: او دانشمندی جلیل‌القدر و حافظ احادیث بود. از احوال رجال، کاملاً آگاه و در سلسله احادیث، نقّادی عالی‌مقام به شمار می‌آمد. او در میان اهل قم، از نظر حفظ احادیث و کثرت معلومات، بی‌نظیر بود و در حدود سیصد اثر تألیفی از خود به یادگار گذاشته است.
2. نجاشی از بزرگان علم رجال، درباره وی می‌نویسد: شیخ صدوق، ساکن «ری»، بزرگ و فقیه ما و چهره برجسته‌ای در «خراسان» است كه به «بغداد» هم رفته و با اینکه در سنّ جوانی بود، همه بزرگان شیعه از وی، احادیث را استماع می‌کردند.
3. سیّدبن طاووس درباره وی می‌گوید: شیخ صدوق کسی است که همه بر علم و عدالت او اتّفاق دارند.

••• تألیفات شیخ صدوق
«من لایحضره الفقیه»، «عیون اخبارالرّضا(ع)»، «معانی الاخبار»، «الخصال»، «الروضه فی الفضائل»، «کمال‌الدین و تمام النّعمه»، «الأمالی»، «علل الشّرائع و الاحکام و الاسباب»، «ثواب الاعمال»، «عقاب الاعمال»، «التوحید»، «صفات الشّیعه»، «فضل الشّیعه» و «الاعتقادات» از تألیفات شیخ می‌باشند.
شیخ صدوق علاوه بر آثار متعدّدی که در زمینه‌های مختلف از خود به یادگار گذاشته است، با بیان معارف دین، فرهنگ غنی شیعه را نیز هر چه بیشتر به جامعه آن عصر، معرفی نموده و در این راه، یکی از احیاگران علوم اهل بیت(ع) در تاریخ شیعه نام گرفته است.
شیخ طوسی(ره) درباره آثار تألیفی شیخ صدوق گفته است: وی سیصد کتاب تألیف کرده. نجاشیند، حدود دویست کتاب از وی نام می‌برد.
از جمله کتاب‌هایی که شیخ صدوق تألیف کرده، کتاب «مدینهالعلم» است که به گفته شیخ طوسی(ره)، این کتاب از کتاب من لا یحضره الفقیه بزرگتر بوده است؛ امّا متأسّفانه در حدود چهارصد سال قبل ناپدید گشته است.
سرانجام این عالم بزرگ شیعی، بعد از گذشت بیش از هفتاد سال از عمر شریف و پر برکتش، در سال 381 هـ .ق. به دیار باقی شتافت و در شهر ری، کنار حرم عبدالعظیم حسنی(ع) به خاک سپرده شد.
علّامه خوانساری(ره) متوفّای 1313 هـ .ق. در کتاب «روضات الجنّات» می‌نویسد: در سال 1238 هـ .ق. در عهد فتحعلی شاه قاجار، به سبب کثرت باران، قبر شریف شیخ صدوق خراب شد و شکافی در آن به وجود آمد و زمانی که عدّه‌ای برای تعمیر قبر به سرداب می‌روند، جنازه شیخ را همچنان تر و تازه و مستور العوره، در حالی‌که اثر خضاب بر انگشتان شریفش باقی مانده بود، مشاهده می‌کنند.

••• عناوین شیخ صدوق
به شیخ صدوق، ابوجعفر ثانی، نیز گفته می‌شود. لازم به ذکر است که شیخ کلینی به ابوجعفر اوّل و شیخ طوسی به ابوجعفر ثالث معروف می‌باشند و نام هر سه بزرگوار، محمّد می‌باشد.
رئیس المحدّثین، الشیخ الأجل، الشیخ الثقّه از دیگر عناوین شیخ صدوق می‌باشد.


پی‌نوشت‌ها:
1. رجال نجاشی، ص 261.
2. کتاب شیخ صدوق، پاسدار حریم ولایت.
3. رجال سیّد بحرالعلوم، ج 3، ص 299.
4. فوائد الروضه، ص 564.
منابع:
1. شیخ صدوق، پاسدار حریم ولایت.
2. صفات الشیعه، ترجمه توحیدی.
3. فوائد الرضویه، شیخ عباس قمی.
برچسب‌ها: شیخ صدوق، امام زمان، تول.

نويسنده: حجة الاسلام دکتر قاسم ترخان

سؤال:

من شنيدم که حضرت علي (عليه السّلام) فرموده: فرج آل محمد در سال هفتاد است، اما امام صادق (عليه السّلام) فرموده است: چون امام حسين (عليه السّلام) به شهادت رسيد خداوند فرج ما را در سال 120 قرار داد و چون ما به شما گفتيم و شما آن را آشکار کرديد خداوند ديگر زماني براي آن پيش ما قرار نداد.
اين روايات چگونه قابل توجيه است؟ آيا شهادت امام حسين (عليه السّلام) مي تواند قضا و قدر الهي را تغيير دهد و آيا خدا و معصومين نمي دانستند که حادثه ي کربلا اتفاق مي افتد؟ اين تغييرات را چگونه توجيه مي کنيد؟ و آيا اين گونه روايات با اخباري که بيان مي کنند پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) تعداد و اسامي ائمه را بيان فرمودند و حتي خبر دادند که قائم آل محمد (صلي الله عليه وآله و سلم)، امام دوازدهم هستند، سازگاري دارد؟!

چکيده پاسخ:

خداوند دو لوح دارد: لوح محفوظ و لوح محو و اثبات. مقدّرات در لوح محفوظ، ثابت و غير قابل تغيير است. بر خلاف لوح محو و اثبات که سرنوشت و تقدير هر چيزي در آن ثبت شده است، اما هيچ کدام از اين تقديرات ثابت نيست، بلکه همه ي آنها جنبه ي اقتضايي دارند.
بر اين اساس؛ مي توان گفت که در لوح محو و اثبات، به سال هفتاد، فرج آل محمد تقدير گشته و در آن ثبت شده بود، اما اين جنبه اقتضايي داشته و بدون لحاظ مانع و شروطش بوده است و معناي اين حرف آن است که اگر مانعي مانند شهادت امام حسين (عليه السّلام)، پديد نيايد آنچه تقدير گشته اتفاق مي افتد و آن گاه که مانع آن محقق شود، تقدير گذشته نيز محو مي شود، و اين همان بدائي است که شيعه بدان معتقد است و از نظر عقلي نيز محذوري ندارد.
البته در لوح محفوظ همه ي حوادث و تغييرات ثبت است و در نهايت معلوم است که فرج آل محمد توسط حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) امام دوازدهم خواهد بود و در آن مرحله، ديگر محوري در کار نيست. از اين رو مي توان گفت رواياتي که از معصومين درباره ي فرج امام دوازدهم صادر شده، بر اساس خبر دادن از لوح محفوظ بوده است.

پاسخ تفضيلي:

کليني درکافي (1) و نعماني در کتاب غيبت (2) و نيز شيخ طوسي در کتاب غيبت (3)، از ابوحمزه ثمالي روايت کرده اند که گفت: به امام محمد باقر (عليه السّلام) عرض کردم: اميرالمومنين (عليه السّلام) فرموده است تا هفتاد سال بلا پديد مي آيد و مي فرمود بعد از بلاها آسايش است (4)، در صورتي که هفتاد سال گذشته و ما آسايشي نمي بينيم؟
حضرت فرمود: خداوند مدت ناراحتي را تا هفتاد سال قرار داده بود، ولي چون امام حسين (عليه السّلام) کشته شد، غضب الهي بر مردم روي زمين شدت يافت و آن مدت را تا سال صد و چهل به تأخير انداخت (5). ما اين مطلب را به شما گفتيم و شما اين راز را آشکار نموديد، خداوند هم آن مدت را (از صد و چهل سال) هم به تأخير انداخت و ديگر وقتي براي آن تعيين نکرد. يَمحُوا اللهُ ما يَشاءُ و يُثبِتُ وَ عِندَهُ أمُّ الکِتاب؛ خداوند آنچه را بخواهد از ميان مي برد و آنچه بخواهد باقي مي گذارد و ام کتاب در نزد اوست. (6) ابوحمزه گفت: اين مطلب را (که امام محمد باقر (عليه السّلام) فرمود) به حضرت صادق (عليه السّلام) نيز گفتم، فرمود: همين طور است که آن حضرت فرموده است. (7)
شيخ طوسي همچنين از عثمان نوا روايت نموده که گفت: از امام جعفر صادق (عليه السّلام) شنيدم مي فرمود: اين امر (ظهور دولت آل محمد) را خداوند در من قرار داده بود، ولي آن را به تأخير انداخت و بعد از من هر طور صلاح بداند، درباره ذريه ام عملي مي سازد. (8)
شيخ طوسي بعد از نقل اين روايات بياني دارند که خلاصه اش اين است: توجيه اين روايات در صورتي که قائل به صحت اين گونه روايات گرديم، آن است که ممتنع نيست خداوند براي اين امر وقتي معين کرده باشد و زماني که موانعي پيش آيد بنابر مصالحي اين وقت به تأخير بيافتد و اين بر اساس بداء است. (9)
پس آشنايي با مفهوم بداء و ديدگاه شيعه در اين باره، پايه و اساس حل اين مسئله محسوب مي گردد؛ يعني با فرض صحت رواياتي که درباره ي تأخير فرج وجود دارد، مي توان معنا و وجه صحيحي براي اين گونه روايات يافت، البته اگر واقعاً مفهوم بداء براي ما روشن گردد.

مفهوم بداء از نظر شيعه

از آيات و روايات استفاده مي شود که علم به همه ي پديده ها به صورتي که عيناً در خارج تحقق مي يابد در مخلوقي شريف و متعالي به نام « لوح محفوظ » منعکس است و نيز الواح نازل تري هست که حوادث را به صورت ناتمام و
مشروط، منعکس مي سازد و کساني که بر آنها اشراف يابند اطلاعات محدودي به دست مي آورند که مشروط و قابل تغيير است. از اين لوح به لوح محو و اثبات يا بداء نام برده مي شود. (10)
توضيح اين که؛ « بداء » در لغت به معناي ظهور بعد از خفا است (11) و در قرآن نيز به همين معنا لغوي استعمال شده است. (12) در اصطلاح، بداي در تکوين، نظير « نسخ » در تشريع است و از دو معنا برخوردار است: 1. پديدار شدن رأي جديد براي خداوند که پيش از اين آگاهي نداشته، و سپس به آن پي برده باشد اين معنا باطل و نسبت دادن آن به خداي تبارک و تعالي محال و ممتنع است؛ زيرا لازمه ي اين معنا، مسبوق شدن علم خدا به جهل است و خداوند منزّه از جهل است. چنانچه امام صادق (عليه السّلام) فرمودند: « إنَّ الله لَم يَبدُ له من جهل (13)؛ همانا خداوند بدايي به دليل جهل برايش نيست »؛ 2. جديد شدن « رأي » و پديدار ساختن امري براي مردم که در گذشته بر ايشان پنهان بوده است؛ يعني اين امر را خداوند از ازل مي دانسته و از همان آغاز به همين شکل جديد که پديدار گشته مقدّر داشته است، ولي به جهت مصلحتي که مقام تکليف آن را ايجاب مي کرد براي مدتي آن را از مردم مخفي داشته و سپس در موقع خود آشکار
نموده است، اين معنا معقول و قابل پذيرش است. (14)
امام صادق (عليه السّلام) در همين باره فرمود: علم خداوند دو گونه است: « علم مکنون و مخزون که جز خودش کسي نمي داند که خود بدا (نشأت گرفته) از آن علم است، ديگري علمي که به فرشتگان و انبيا آموخته است و ما نيز بدان آگاهيم ». (15) بنابراين؛ علمي که « بداء » از آن نشأت مي گيرد، لوح محفوظ است و علمي که بداء بدان تعلق مي گيرد « لوح محو و اثبات » است. (16)
بنا به گفته ي بسياري از مفسران، « لوح محفوظ (17) » و « کتاب مبين (18) » يکي هستند و مقصود از لوح محفوظ (ام الکتاب) و کتاب مبين، همان علم ازلي الهي است که مقدّرات در آن ثابت و غيرقابل تغيير است. بر خلاف لوح محو و اثبات، که سرنوشت و تقدير هر چيزي در آن ثبت شده است، لکن هيچ کدام از اين تقديرات ثابت نيست، بلکه همه ي آنها جنبه اقتضايي دارند.

جمع بين روايات با نگاهي به آموزه ي بداء

با توضيحي که ارائه شد مي توان گفت: در لوح محو و اثبات، به سال هفتاد، فرج آل محمد تقدير گشته و در آن ثبت شده بود، اما اين جنبه ي اقتضايي داشته و بدان لحاظ مانع و شروطش بوده است. معناي اين حرف آن است که اگر مانعي مانند شهادت امام حسين (عليه السّلام)، پديد نيايد آنچه تقدير گشته اتفاق مي افتد و آن گاه که مانع آن محقق شود، تقدير گذشته نيز محو مي گردد، اما بايد دقت کرد که اين تغييرات در لوح محو و اثبات است نه در لوح محفوظ، بنابراين؛ اولاً: کسي که بر اساس لوح محو و اثبات، اقتضاي فرج را مي بيند و از آن خبر مي دهد، به درستي خبر از تقدير الهي مي دهد و آن گاه که مانع از آن به وقوع مي پيوندد، محو تقدير سابق به ظهور مي رسد، و اين همان بدائي است که شيعه بدان معتقد است و از نظر عقلي نيز محذوري ندارد.
ثانياً: در لوح محفوظ همه ي حوادث و تغييرات ثبت است و در نهايت معلوم است که فرج آل محمد توسط حضرت مهدي امام دوازدهم (عجل الله تعالي فرج الشريف) خواهد بود و در آن مرحله، ديگر محوي در کار نيست. از اين رو مي توان گفت رواياتي که از معصومين درباره فرج امام دوازدهم صادر شده، (19) بر اساس خبر دادن از لوح محفوظ بوده است.
براي توضيح بيشتر مي توان به داستان مرگ اسماعيل فرزند امام صادق (عليها السّلام) اشاره کرد. گفته شده است که امام صادق (عليه السّلام) نخست اسماعيل را به امامت پس از خود تعيين کرده بود و چون او در زمان حياتش مرد، امام اين سخن را گفت
که « ما بدا لله في شيء کما بدا له في اسماعيل ابني » (20)؛ « خدا را هيچ بدائي حاصل نشد مانند بدايي که درباره ي فرزندم اسماعيل حاصل شد ».
درباره اين روايت نيز ما مي توانيم از دو جواب بهره ببريم؛ اولاً: اين روايت را شيخ صدوق به صورت مرسل نقل کرده و سپس روايت ديگري را آورده که در آن به جاي « اسماعيل ابني » « اسماعيل ابي » آمده که روايت را مربوط به جريان ذبح اسماعيل توسط ابراهيم مي کند. صدوق سپس در هر دو روايت ترديد مي کند. (21) علاوه بر اين که بعضي از محققان اين روايت را جعلي دانسته اند. (22)
ثانياً: اگر هم اين روايت صحيح باشد باز مشکلي را ايجاد نمي کند و بدان معنا نيست که خدا از پيش نمي دانست که اسماعيل خواهد مرد و امامت به حضرت موسي بن جعفر (عليه السّلام) خواهد رسيد، بلکه معناي آن اين است که اسماعيل از چنان قدر و منزلتي برخوردار بود که شايستگي امامت را داشت و اسماعيل و موسي بن جعفر (عليه السّلام) هر دو لايق امامت و رهبري بودند، ولي خداوند با مرگ اسماعيل آشکار کرد که امامت به موسي خواهد رسيد و اين از پيش در علم خدا بود و اين آشکار کردن که مسبوق به جهل سابق نيست همان بدايي است که شيعه بدان معتقد است.
نتيجه اين که، بين روايات بيان کننده ي تأخير فرج با رواياتي که از مشخص بودن نام دوازده امام (عليهم السّلام) گزارش مي کنند، تنافي وجود ندارد و بر فرض صحت آنها مي توان از طريق آموزه بداء بين آنها جمع کرد و معناي معقولي از آنها ارائه داد.





پي‌نوشت‌ها:

1. کليني، الکافي، ج 1، ص 368: عَليُّ بن محمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ عَن سَهلِ بنِ زيادٍ وَ مُحَمَّدُ بنُ يحيَي عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدِ بنِ عِيسَي جَمِيعاً عَنِ الحسنِ بنِ الحسنِ بنِ مَحبُوبٍ عَن أبِي حَمزَهَ الثُّمَالِي قَالَ سَمِعتُ أبَا جَعفَرٍ ع يَقُولُ يا ثابِتُ إنَّ اللهَ تبارکَ و تعالي قد کانَ وَقَّتَ هذا الامرَ في السَّبعينَ فلما ان قُتِلَ الحسين صلوات الله عليه اشتَدَّ غَضَبُ اللهِ تعالي علي أهلِ الارضِ فَأخَّرَهُ الي أربِعينَ وَ مِائَهٍ فَحَدَّثنَاکُم فَأذَعتُمُ الحَديثَ فَکَشَفتُم قِنَاعَ السَّترِ وَ لَم يَجعَلِ اللهُ لَهُ بَعدَ ذَلِکَ وَقتاً عَندَنَا وَ يَمحُو الله ما يشاءُ وَ يُثبِتُ وَ عِندَهُ أمُّ الکِتابِ قَالَ أبَو حَمزَهَ فَحَدَثتُ بِذَلک أبا عبدالله ع فقال قد کان کذلکَ.
2. نعماني، محمد بن ابراهيم، الغيبه، ص 293.
3. شيخ طوسي، محمد بن حسن، الغيبه، ص 428.
4. راوندي در « خرائج » از ابي اسحاق سميعي روايت کرده و او از عمروبن حمق که يکي از چهار نفر صاحب اسرار اميرالمومنين (عليه السّلام) بود که گفت: داخل شدم بر علي (عليه السّلام) آن گاه که او را ضربت زده بودند در کوفه پس گفتم به آن جناب که بر تو باکي نيست جز اين نيست که اين خراشي است، فرمود: به جان خود قسم که من از شما مفارقت خواهم کرد، آن گاه فرمود تا سنه هفتاد بلا است و اين را سه مرتبه فرمود پس گفتم: آيا پس از بلا رخاء هست؟ پس مرا جواب نداد و بي هوش شد، تا آنکه مي گويد پس گفتم: يا اميرالمومنين (عليه السّلام) به درستي که تو فرمودي تا « سال » هفتاد، بلا است پس آيا بعد از بلا، رخاء است؟ پس فرمود: آري به درستي که بعد از بلا، رخاء است و خداوند محو مي کند آنچه را که مي خواهد و ثابت مي کند و در نزد او است ام الکتاب؛ راوندي، قطب، الخرائج و الجرائح، ج 1، ص 178.
5. سال 120 که در سؤال آمده، در هيچ روايتي يافت نشده است.
6. رعد، 38 و 39.
7. براي آگاهي از توجيه و احتمالات علامه مجلسي نسبت به اين روايات، نک: مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 52، ص 105؛ دواني، علي، مهدي موعود، ترجمه جلد سيزدهم بحارالأنوار، ص 864.
8. و روي الفضل عن محمد بن إسماعيل عن محمد بن سنان عن أبي يحيي التمتام السلمي عن عثمان النواء قال سمعت أبا عبدالله (عليه السّلام) يقول کانَ هَذَا الأمرُ فِيَّ فَأخَّرَهُ اللهُ وَ يَفعَلُ بَعدُ فِي ذُرِّيَّتي ما يشاءُ؛ شيخ طوسي، محمد بن حسن، الغيبه، ص 429.
9. فالوجه في هذه الأخبار أن نقول إن صحت أنه لا يمتنع أن يکون الله تعالي قد وقت هذا الأمر في الأوقات التي ذکرت فلما تجدد ما تجدد تغيرت المصلحه و اقتضت تأخيره إلي وقت آخر و کذلک فيما بعد و يکون الوقت الأول و کل وقت يجوز أن يوخر مشروطا بأن لا يتجدد ما يتقضي المصلحه تأخيره إلي أن يجيء الوقت الذي لا يغيره شيء فيکون محتوما. و علي هذا يتأول ما روي في تأخير الأعمار عن أوقاتها و الزياده فيها عند الدعاء و الصدقات و صله الأرحام و ما روي في تنقيص الأعمال عن أوقاتها إلي ما قبله عند فعل الظلم و قطع الرحم و غير ذلک و هو تعالي و إن کان عالما بالأمرين فلا يمتنع أن يکون أحدهما معلوما بشرط و الآخر بلا شرط و هذه الجمله لا خلاف فيها بين أهل العدل. و علي هذا يتأول أيضا ما روي من أخبارنا المتضمنه للفظ البداء و يبين أن معناها النسخ علي ما يريده جمعي أهل العدل فيما يجوز فيه النسخ أو تغير شروطها إن کان طريقها الخبر عن الکائنات لأن البداء في اللغه هو الظهور فلا يمتنع أن يظهر لنا من أفعال الله تعالي ما کنا نظن خلافه أو نعلم و لا نعلم شرطه؛ شيخ طوسي، الغيبه، ص 430 و 429.
10. « لِکُلِّ أجل کِتابٌ يمحو اللهُ ما يشاءُ و يُثبِت و عِندهُ أمُّ الکتابِ »؛ براي هر زمان و دوره اي کتاب (و قانون) است. خداوند هر چه را بخواهد محو يا اثبات مي کند و أم الکتاب تنها نزد او است؛ رعد، 38 و 39.
11. قرشي، سيد علي اکبر، قاموس قرآن، ج 1، ص 172.
12. « و بدا لهم من الله مالم يکونوا يحتسبون »؛ و از سوي خدا براي آنها اموري ظاهر مي شود که هرگز گمان نمي کردند؛ زمر، 47.
13. کليني، محمد بن يعقوب، الکافي، ج 1، ص 148.
14. نک: معرفت، محمد هادي، تفسير و مفسران، ج 1، ص 522.
15. مجلسي، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 4، ص 109-110، شماره 27؛ و همچنين نک: کليني، محمد بن يعقوب، الکافي، ج 1، ص 423، حديث 8.
16. موسوي همداني سيد محمد باقر، ترجمه الميزان في تفسير القرآن، ج 11، ص 584.
17. «... وعِندَنا کِتابٌ حفيظٌ. و نزد ما کتابي است که همه چيز در آن محفوظ است »؛ ق، 4 و همچنين: « في لوح محفوظ »؛ بروج، 22.
18. « در زمين و آسمان چيزي به سنگيني ذره از پروردگار تو پوشيده نيست، و هيچ موجودي کوچکتر و بزرگتر از آن نيست مگر اين که در کتابي مبين هست »؛ يونس، 61 و همچنين: «... کُلٌّ في کتابٍ مبينٍ »؛ هود، 6.
19. اين روايات يقيناً از نظر سند مورد پذيرش هستند. براي آگاهي از اين روايات، نک: شيخ صدوق، کمال الدين و تمام النعمه، باب 24 و 25. لازم است ذکر گردد که اين روايات علاوه بر کتب شيعه در برخي از منابع اهل سنت نيز آمده است؛ مانند: جويني حمويني، فرائد المسمطين، ج 2، ص 134.
20. شيخ صدوق، کمال الدين و تمام النعمه، ج 1، ص 69.
21. شيخ صدوق، التوحيد، ص 336.
22. مامقاني، عبدالله، تنقيح المقال، ج 1، ص 133، پيش از مامقاني هم خواجه نصيرطوسي در پاسخ به تهمت نارواي فخر رازي به ائمه شيعه، اين روايت را ضعيف دانسته است. رجوع شود به: رازي، فخرالدين، محصل افکار المتقدمين و المتأخرين، ص 365 (پاورقي)

منبع مقاله :
ترخان، قاسم؛ (1388)، نگرشي عرفاني فلسفي و کلامي به: شخصيت و قيام امام حسين (ع)، قم: نشر چلچراغ، چاپ اول